چند نمونه فعل امر عربی

فعل امر در زبان عربی برای بیان فرمان، درخواست یا توصیه ای برای انجام کاری به کار می رود. این فعل به مخاطب امکان می دهد تا به طور مستقیم دستوری را دریافت کند و به آن عمل نماید. یادگیری و تسلط بر ساخت فعل امر، از ارکان اصلی درک صحیح متون عربی و همچنین توانایی مکالمه روان به شمار می رود، چرا که بخش قابل توجهی از ارتباطات روزمره و ادبی، بر پایه افعال امری استوار است.

در دنیای وسیع زبان عربی، جایی که واژه ها و ساختارها عمق و غنایی بی نظیر دارند، فعل امر نیز همچون گوهری درخشان، نقش حیاتی ایفا می کند. کسی که به این زبان شیرین علاقه مند می شود و قصد دارد به ظرایف آن پی ببرد، ناگزیر از گشت و گذار در پیچ و خم های ساخت افعال است. در این مسیر، فعل امر جایگاهی خاص دارد؛ فعلی که نه تنها دستوری را می رساند، بلکه روح و جوهره خواستن و طلب کردن را در خود جای داده است. سفر به دنیای فعل امر، مسیری است که در آن، همراهی با نمونه های متعدد و دسته بندی شده، هر پیچ و خم را روشن تر می سازد و درک قواعد را ملموس تر می کند. این مقاله برای آنهایی نوشته شده است که مشتاقند تا علاوه بر یادگیری اصول ساخت فعل امر، با کاربرد عملی و مثال های فراوان آن در انواع افعال، از سالم و معتل گرفته تا ثلاثی مجرد و مزید، آشنا شوند. در این گشت و گذار، حتی نمونه هایی از آیات نورانی قرآن کریم نیز به چشم می خورد تا تجربه آموختن کامل و کاربردی باشد.

فعل امر چیست و چه کاربردی دارد؟

فعل امر، همان طور که از نامش پیداست، فعلی است که برای امر کردن به انجام کاری یا درخواست پذیرفتن حالتی مشخص، مورد استفاده قرار می گیرد. این فعل بیانگر یک خواسته یا دستور از سوی گوینده به مخاطب است. در زبان عربی، فعل امر غالباً برای دوم شخص (مخاطب) به کار می رود؛ برای نمونه، فعل هایی مانند بخوان، ببرید، بیاور و بنویسید همگی نمونه هایی از افعال امر هستند که به شخص یا اشخاصی که مورد خطاب قرار گرفته اند، دستور می دهند. علاوه بر دوم شخص، می توان فعل امر را برای اول شخص و سوم شخص نیز به کار برد که به آن فعل امر غیرمستقیم گفته می شود. ساخت فعل امر در زبان عربی، عموماً از فعل مضارع نشأت می گیرد.

تقسیم بندی فعل امر: مستقیم و غیرمستقیم

در زبان عربی، فعل امر به دو دسته اصلی تقسیم می شود: فعل امر مستقیم و فعل امر غیرمستقیم. فعل امر مستقیم، پرکاربردترین نوع فعل امر است و به طور خاص برای دوم شخص (مخاطب) به کار می رود؛ یعنی وقتی مستقیماً به کسی دستور می دهید. در مقابل، فعل امر غیرمستقیم برای اول شخص (متکلم) و سوم شخص (غایب) استفاده می شود. در بخش های آتی این مقاله، به تفصیل به روش ساخت هر دو نوع فعل امر خواهیم پرداخت، اما تمرکز اصلی بر فعل امر مستقیم و مثال های پرشمار آن خواهد بود.

مراحل گام به گام ساخت فعل امر از فعل مضارع

ساخت فعل امر در زبان عربی، به ویژه فعل امر حاضر (مخاطب)، فرآیندی مرحله ای و منطقی است که با تبدیل فعل مضارع شکل می گیرد. این مسیر، خواننده را با ظرایف تغییرات واژگان آشنا می سازد و توانایی او را در تولید افعال دستوری افزایش می دهد. در ادامه، گام های این فرآیند به تفصیل شرح داده می شود:

ساخت فعل امر حاضر (مخاطب)

فعل امر حاضر، همان فعلی است که مخاطب را به انجام کاری فرا می خواند. این نوع فعل امر، کاربرد بسیار وسیعی در مکالمات و متون عربی دارد. برای ساخت آن، مراحل زیر را می توان دنبال کرد:

گام اول: حذف حرف مضارعه ت

نخستین گام در این مسیر، حذف حرف «ت» از ابتدای شش صیغه مخاطب فعل مضارع است. این «ت» نشان دهنده زمان مضارع و صیغه مخاطب است و با حذف آن، پایه فعل امر شکل می گیرد. مثلاً از «تَكْتُبُ» (می نویسی)، «تَ» حذف شده و «كْتُبُ» باقی می ماند.

گام دوم: افزودن همزه وصل

پس از حذف حرف «ت»، ممکن است اولین حرف باقی مانده از ریشه فعل ساکن باشد. در چنین حالتی، برای سهولت تلفظ، یک همزه (أ) به ابتدای فعل اضافه می شود. این همزه، «همزه وصل» نام دارد و حرکت آن (فتحه، کسره، ضمه) تابعی از حرکت دومین حرف اصلی فعل مضارع (عین الفعل) است:

• اگر حرکت عین الفعل فتحه (ــَـ) یا کسره (ــِـ) باشد، حرکت همزه وصل کسره (اِ) خواهد بود. (مثال: تَفْعَلُ -> اِفْعَلْ)
• اگر حرکت عین الفعل ضمه (ــُـ) باشد، حرکت همزه وصل ضمه (اُ) خواهد بود. (مثال: تَنْصُرُ -> اُنْصُرْ)

توجه داشته باشید که همزه ابتدای فعل امر هرگز حرکت فتحه (ــَـ) نمی گیرد. این نکته کلیدی، یکی از ظرایف تلفظی و نگارشی در زبان عربی است.

گام سوم: مجزوم کردن انتهای فعل

مرحله نهایی در ساخت فعل امر حاضر، مجزوم کردن انتهای فعل است. این عمل، نشان دهنده حالت دستوری فعل است و با تغییرات زیر همراه می شود:

• برای صیغه مفرد مذکر (مانند «اِفْعَلْ»)، حرف آخر فعل ساکن می شود.
• برای صیغه های مثنی و جمع مذکر و مفرد مؤنث (مانند «اِفْعَلا»، «اِفْعَلُوا»، «اِفْعَلِي»)، حرف «ن» انتهایی (نون عوض رفع) حذف می گردد.
• برای صیغه جمع مؤنث مخاطب (مانند «اِفْعَلْنَ»)، حرف «ن» (که ضمیر فاعلی است و نه نون عوض رفع) حذف نمی شود و فعل مبنی بر سکون باقی می ماند. این صیغه، استثنایی مهم در صرف فعل امر محسوب می شود.

برای ملموس تر شدن این فرآیند، می توان فعل «فَعَلَ» را به عنوان نمونه ای بارز مورد بررسی قرار داد و صیغه های مضارع و امر آن را مشاهده کرد:

دوم شخص (مخاطب) مذکر	فعل مضارع	فعل امر	ترجمه فارسی
مفرد (أنْتَ)	تَفْعَلُ	اِفْعَلْ	انجام بده
مثنی (أنْتُما)	تَفْعَلانِ	اِفْعَلا	انجام دهید (دو مرد)
جمع (أنْتُمْ)	تَفْعَلُوْنَ	اِفْعَلُوْا	انجام دهید (چند مرد)

دوم شخص (مخاطب) مؤنث	فعل مضارع	فعل امر	ترجمه فارسی
مفرد (أنْتِ)	تَفْعَلِيْنَ	اِفْعَلِيْ	انجام بده (تو زن)
مثنی (أنْتُما)	تَفْعَلانِ	اِفْعَلا	انجام دهید (دو زن)
جمع (أنْتُنَّ)	تَفْعَلْنَ	اِفْعَلْنَ	انجام دهید (چند زن)

پس از درک این مراحل، اکنون می توان به سراغ نمونه های بیشتری از افعال صحیح سالم رفت تا قواعد به طور کامل در ذهن جا بگیرند. به حرکت همزه وصل و تغییرات پایانی در هر صیغه، به دقت توجه شود:

صیغه	«فَتَحَ» (باز کرد)	«ضَرَبَ» (زد)	«نَصَرَ» (یاری کرد)
مفرد مذکر (أنتَ)	اِفْتَحْ	اِضْرِبْ	اُنْصُرْ
مثنی مذکر (أنْتُما)	اِفْتَحَا	اِضْرِبَا	اُنْصُرَا
جمع مذکر (أنْتُمْ)	اِفْتَحُوْا	اِضْرِبُوْا	اُنْصُرُوْا
مفرد مؤنث (أنتِ)	اِفْتَحِيْ	اِضْرِبِيْ	اُنْصُرِيْ
مثنی مؤنث (أنْتُما)	اِفْتَحَا	اِضْرِبَا	اُنْصُرَا
جمع مؤنث (أنْتُنَّ)	اِفْتَحْنَ	اِضْرِبْنَ	اُنْصُرْنَ

در قرآن کریم نیز نمونه های بسیاری از فعل امر حاضر دیده می شود که کاربرد این قاعده را به زیبایی نشان می دهد:

وَ أَنِ اعْبُدُونِي هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ (و مرا پرستش کنید، این راهی است مستقیم.)

ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَـٰذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ (پای خود را به زمین بکوب! این چشمه ای است برای شستشو و آبی برای نوشیدن.)

وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ (و گفتیم: ای آدم! تو و همسرت در این باغ ساکن شوید.)

ساخت فعل امر غایب و متکلم (امر غیرمستقیم)

همان طور که پیش تر اشاره شد، علاوه بر امر مستقیم، می توان برای سوم شخص (غایب) و اول شخص (متکلم) نیز فعل امر ساخت. این نوع فعل امر، که به آن «امر غیرمستقیم» می گویند، با افزودن حرف «لِ» (لام امر) به ابتدای فعل مضارع مربوطه شکل می گیرد. این مسیر نیز قواعد خاص خود را دارد که در ادامه بررسی می شود:

1. افزودن «لام امر» (لِ) به ابتدای فعل مضارع: این لام همیشه با کسره (لِ) آغاز می شود.
2. مجزوم کردن انتهای فعل: همانند فعل امر حاضر، انتهای فعل مضارع پس از افزودن لام امر، مجزوم می شود. این به معنای ساکن شدن حرف آخر برای صیغه های مفرد و حذف حرف «ن» برای صیغه های مثنی و جمع (به جز جمع مؤنث غایب و جمع مؤنث مخاطب در حالت امر مستقیم) است.

نکته ای که در اینجا باید به آن توجه داشت، تغییر حرکت لام امر است: اگر لام امر پس از حروف «ف» یا «و» بیاید، حرکت آن به سکون (لْ) تبدیل می شود. این تغییر، برای سهولت تلفظ رخ می دهد و از ظرایف زیبایی شناختی زبان عربی به شمار می رود.

برای مثال، صرف فعل امر غیرمستقیم از فعل «فَعَلَ» را می توان در جدول های زیر مشاهده کرد:

اول شخص (متکلم)	فعل مضارع	فعل امر غیرمستقیم	ترجمه فارسی
مفرد (أنا)	أَفْعَلُ	لِأَفْعَلْ	باید انجام دهم
جمع (نحن)	نَفْعَلُ	لِنَفْعَلْ	باید انجام دهیم

سوم شخص (غایب) مذکر	فعل مضارع	فعل امر غیرمستقیم	ترجمه فارسی
مفرد (هُوَ)	يَفْعَلُ	لِيَفْعَلْ	باید انجام دهد (او مرد)
مثنی (هُما)	يَفْعَلانِ	لِيَفْعَلا	باید انجام دهند (آن دو مرد)
جمع (هُم)	يَفْعَلُوْنَ	لِيَفْعَلُوْا	باید انجام دهند (آن چند مرد)

سوم شخص (غایب) مؤنث	فعل مضارع	فعل امر غیرمستقیم	ترجمه فارسی
مفرد (هِیَ)	تَفْعَلُ	لِتَفْعَلْ	باید انجام دهد (او زن)
مثنی (هُما)	تَفْعَلانِ	لِتَفْعَلا	باید انجام دهند (آن دو زن)
جمع (هُنَّ)	يَفْعَلْنَ	لِيَفْعَلْنَ	باید انجام دهند (آن چند زن)

نمونه هایی از کاربرد لام امر در قرآن کریم:

وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ ۖ قَالَ إِنَّكُم مَّاكِثُونَ (و فریاد برآوردند: ای مالک (دوزخ)! پروردگارت ما را بمیراند! (او) گفت: قطعاً شما ماندگارید.)

فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَـٰذَا الْبَيْتِ (پس باید پروردگار این خانه را پرستش کنند.)

نمونه های جامع فعل امر در ثلاثی مجرد

پس از آشنایی با اصول اولیه ساخت فعل امر، وقت آن می رسد که به اعماق ثلاثی مجرد، بنیادی ترین ساختار فعلی در عربی، قدم بگذاریم و ببینیم که چگونه فعل امر از دل افعال صحیح و معتل بیرون می آید. در این بخش، خواننده با تفاوت های ظریف و گاه چالش برانگیز در ساخت امر برای هر دسته آشنا می شود، تجربه ای که درک او را از صرف افعال عربی به سطحی جدید ارتقا می دهد.

فعل امر از افعال صحیح

افعال صحیح، آن دسته از افعالی هستند که هیچ یک از حروف اصلی آن ها، حرف عله (و، ا، ی) نیست. این افعال به سه دسته سالم، مهموز و مضاعف تقسیم می شوند و هر کدام در ساخت فعل امر، ویژگی های خاص خود را دارند.

۱. فعل سالم

فعل سالم، ساده ترین نوع فعل صحیح است که هیچ حرف عله، همزه و یا حرف تکراری (مضاعف) در ریشه خود ندارد؛ مانند کَتَبَ (نوشت) یا ذَهَبَ (رفت). ساخت فعل امر از این افعال، مطابق همان چهار گام اصلی است که پیش تر تشریح شد.

نمونه هایی از فعل امر افعال سالم:

صیغه	کَتَبَ (نوشت)	ذَهَبَ (رفت)	نَصَرَ (یاری کرد)	فَتَحَ (باز کرد)
أنتَ (مفرد مذکر)	اُكْتُبْ	اِذْهَبْ	اُنْصُرْ	اِفْتَحْ
أنْتُما (مثنی مذکر/مؤنث)	اُكْتُبا	اِذْهَبا	اُنْصُرا	اِفْتَحَا
أنْتُمْ (جمع مذکر)	اُكْتُبُوا	اِذْهَبُوا	اُنْصُرُوا	اِفْتَحُوْا
أنْتِ (مفرد مؤنث)	اُكْتُبِي	اِذْهَبِي	اُنْصُرِي	اِفْتَحِيْ
أنْتُنَّ (جمع مؤنث)	اُكْتُبْنَ	اِذْهَبْنَ	اُنْصُرْنَ	اِفْتَحْنَ

مثال های کاربردی از قرآن:

اذْهَبْ إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى (به سوی فرعون برو که او سرکشی کرده است.)

اكْتُبُوا مَا أَتَاكُمْ مِنَ الْكِتَابِ (آنچه از کتاب به شما رسیده بنویسید.)

۲. فعل مهموز

فعل مهموز، فعلی صحیح است که یکی از حروف اصلی آن همزه باشد؛ مانند أَخَذَ (گرفت)، سَأَلَ (پرسید) یا قَرَأَ (خواند). ساخت فعل امر برای افعال مهموز، در برخی موارد تفاوت هایی با فعل سالم دارد و این تفاوت ها، تجربه ای جدید در درک قواعد صرف را به ارمغان می آورد.

الف) فعل هایی که با همزه شروع می شوند (مهموز الفاء):

در این دسته از افعال، همزه ابتدایی ریشه، گاهی در ساخت فعل امر حذف می شود و فعل امر بدون همزه وصل آغاز می گردد. این خود یک ویژگی منحصر به فرد است. به عنوان مثال، فعل أَكَلَ (خورد) به كُلْ تبدیل می شود:

صیغه	أَكَلَ (خورد)	خُذَ (گرفت)
أنتَ	كُلْ	خُذْ
أنْتُما	كُلا	خُذا
أنْتُمْ	كُلُوْا	خُذُوْا
أنْتِ	كُلِيْ	خُذِيْ
أنْتُنَّ	كُلْنَ	خُذْنَ

مثال قرآنی:

فَكُلِي وَاشْرَبِي وَقَرِّي عَيْنًا (پس بخور و بنوش و چشمت روشن باد!)

خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً (از اموالشان صدقه ای بگیر.)

البته، برخی افعال مهموز الفاء مانند أَذِنَ (اجازه گرفت) از این قاعده پیروی نمی کنند و همزه وصل را می پذیرند:

صیغه	أَذِنَ (اجازه گرفت)
أنتَ	اِئْذَنْ
أنْتُما	اِئْذَنَا
أنْتُمْ	اِئْذَنُوْا
أنْتِ	اِئْذَنِي
أنْتُنَّ	اِئْذَنَّ

ب) فعل هایی که حرف دوم ریشه آن ها همزه است (مهموز العین):

در این نوع، افعال مهموز همانند افعال سالم عمل می کنند، اما می توانند هم با همزه وصل و هم بدون آن، فعل امر بسازند. این انعطاف پذیری، تجربه ای جالب در صرف افعال است. مثال سَأَلَ (پرسید):

صیغه	سَأَلَ (پرسید)
أنتَ	سَلْ / اِسْأَلْ
أنْتُما	سَلَا / اِسْأَلا
أنْتُمْ	سَلُوْا / اِسْأَلُوْا
أنْتِ	سَلِي / اِسْأَلِيْ
أنْتُنَّ	سَلْنَ / اِسْأَلْنَ

مثال قرآنی:

سَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَمْ آتَيْنَاهُم مِّنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ (از بنی اسرائیل بپرس چند نشانه روشن به آنان دادیم.)

وَ اسْأَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا (و از [مردم] آن شهری که ما در آن بودیم بپرس.)

ج) فعل هایی که همزه حرف سوم آن هاست (مهموز اللام):

در این حالت، فعل امر مانند فعل سالم ساخته می شود؛ با حذف ت، افزودن همزه وصل و مجزوم کردن. مثال قَرَأَ (خواند):

صیغه	قَرَأَ (خواند)
أنتَ	اِقْرَأْ
أنْتُما	اِقْرَءَا
أنْتُمْ	اِقْرَءُوْا
أنْتِ	اِقْرَئِي
أنْتُنَّ	اِقْرَئْنَ

مثال قرآنی:

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ (بخوان به نام پروردگارت که آفرید.)

۳. فعل مضاعف

فعل مضاعف، فعلی صحیح است که دو حرف هم جنس در ریشه خود دارد؛ مانند مَدَّ (کشید) یا غَضَّ (چشم پوشید). در این افعال، ادغام حروف هم جنس، ویژگی خاصی را در صرف فعل امر ایجاد می کند که نیازمند توجه است. در برخی موارد، ادغام حفظ شده و در برخی دیگر فک می شود. برای ساخت فعل امر از این افعال، ابتدا «ت» مضارع حذف شده و همزه وصل اضافه می شود، سپس مجزوم سازی صورت می گیرد.

برای مثال، صرف فعل امر غَضَّ (چشم پوشید) به شرح زیر است:

صیغه	غَضَّ (چشم پوشید)
أنتَ	اُغْضُضْ / غُضَّ
أنْتُما	اُغْضُضَا / غُضَّا
أنْتُمْ	اُغْضُضُوْا / غُضُّوْا
أنْتِ	اُغْضُضِي / غُضِّي
أنْتُنَّ	اُغْضُضْنَ / غُضُضْنَ

مثال قرآنی:

وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ ۚ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ (و در راه رفتن خود میانه رو باش و صدایت را پایین بیاور که ناپسندترین صداها، صدای خران است.)

فعل امر از افعال معتل

افعال معتل، آن دسته از افعالی هستند که یکی یا بیشتر از حروف اصلی آن ها، حرف عله (و، ا، ی) باشد. این افعال شامل مثال، اجوف، ناقص و لفیف می شوند و هر یک در ساخت فعل امر، دگرگونی های خاص خود را تجربه می کنند که به آن ها زیبایی و پیچیدگی ویژه ای می بخشد. درک این تغییرات، تجربه ای عمیق تر از ظرایف زبان عربی را برای خواننده به ارمغان می آورد.

۱. فعل مثال

فعل مثال، فعلی معتل است که اولین حرف اصلی آن، حرف عله (و یا ی) باشد؛ مانند وَعَدَ (وعده داد) یا يَئِسَ (ناامید شد). در ساخت فعل امر از این افعال، رفتاری متفاوت با همزه وصل مشاهده می شود.

اگر حرف اول ریشه فعل و باشد، این حرف در مضارع و امر حذف می شود و فعل امر بدون همزه وصل آغاز می گردد. این ویژگی، آن را از افعال سالم متمایز می کند. مثال وَعَدَ (وعده داد):

صیغه	وَعَدَ (وعده داد)
أنتَ	عِدْ
أنْتُما	عِدَا
أنْتُمْ	عِدُوْا
أنْتِ	عِدِي
أنْتُنَّ	عِدْنَ

اما اگر حرف اول ریشه فعل ی باشد، همزه وصل اضافه می شود؛ مانند يَئِسَ (ناامید شد):

صیغه	يَئِسَ (ناامید شد)
أنتَ	إِيْئَسْ
أنْتُما	إِيْئَسَا
أنْتُمْ	إِيْئَسُوْا
أنْتِ	إِيْئَسِي
أنْتُنَّ	إِيْئَسْنَ

۲. فعل أجوف

فعل أجوف، فعلی معتل است که دومین حرف اصلی آن، حرف عله باشد؛ مانند قَالَ (گفت) یا بَاعَ (فروخت). در ساخت فعل امر از افعال اجوف، حرف عله میانی حذف می شود، مگر آنکه منجر به اجتماع دو ساکن گردد. این قاعده، تغییراتی چشمگیر در ساختار فعل امر ایجاد می کند.

مثال صرف فعل امر قَالَ (گفت):

صیغه	قَالَ (گفت)
أنتَ	قُلْ
أنْتُما	قُوْلا
أنْتُمْ	قُولُوْا
أنْتِ	قُوْلِي
أنْتُنَّ	قُلْنَ

مثال دیگر، فعل بَاعَ (فروخت):

صیغه	بَاعَ (فروخت)
أنتَ	بِعْ
أنْتُما	بِيْعَا
أنْتُمْ	بِيْعُوْا
أنْتِ	بِيْعِي
أنْتُنَّ	بِعْنَ

مثال قرآنی:

قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (بگو: او خداست، یکتا.)

۳. فعل ناقص

فعل ناقص، فعلی معتل است که سومین حرف اصلی آن، حرف عله باشد؛ مانند دَعَا (دعا کرد)، رَمَى (پرتاب کرد) یا لَقِيَ (ملاقات کرد). در ساخت فعل امر از افعال ناقص، حرف عله انتهایی در اکثر صیغه ها حذف می شود که این امر، یکی از مهم ترین چالش ها و در عین حال زیبایی های صرف این افعال به شمار می رود.

برای مثال، صرف فعل امر دَعَا (دعا کرد):

صیغه	دَعَا (دعا کرد)
أنتَ	اُدْعُ
أنْتُما	اُدْعُوَا
أنْتُمْ	اُدْعُوْا
أنْتِ	اُدْعِي
أنْتُنَّ	اُدْعُوْنَ

مثال دیگر، فعل رَمَى (پرتاب کرد):

صیغه	رَمَى (پرتاب کرد)
أنتَ	اِرْمِ
أنْتُما	اِرْمِيَا
أنْتُمْ	اِرْمُوْا
أنْتِ	اِرْمِي
أنْتُنَّ	اِرْمِيْنَ

و برای فعل لَقِيَ (ملاقات کرد):

صیغه	لَقِيَ (ملاقات کرد)
أنتَ	اِلْقَ
أنْتُما	اِلْقَيَا
أنْتُمْ	اِلْقُوْا
أنْتِ	اِلْقِي
أنْتُنَّ	اِلْقَيْنَ

همچنین، فعل رَأَى (دید) که در دسته ناقص ها قرار می گیرد، ساختار خاص خود را دارد:

صیغه	رَأَى (دید)
أنتَ	رَ
أنْتُما	رَيَا
أنْتُمْ	رَوْا
أنْتِ	رَيْ
أنْتُنَّ	رَيْنَ

نمونه های قرآنی:

ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ (با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن.)

قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (بگو: پس تورات را بیاورید و آن را بخوانید اگر راست می گویید.)

۴. فعل لفیف

فعل لفیف، فعلی معتل است که دو حرف عله در ریشه خود دارد. این افعال به دو دسته لفیف مفروق (حروف عله از هم جدا هستند، مانند وَقَى به معنی حفظ کرد که و و ی در اول و سوم هستند) و لفیف مقرون (حروف عله کنار هم هستند، مانند شَوَى به معنی کباب کرد که و و ی در دوم و سوم هستند) تقسیم می شوند. ساخت فعل امر از این افعال، چالش برانگیزترین بخش سفر در افعال معتل است، چرا که ممکن است هر دو حرف عله در برخی صیغه ها حذف شوند.

برای مثال، صرف فعل امر وَقَى (حفظ کرد):

صیغه	وَقَى (حفظ کرد)
أنتَ	قِ
أنْتُما	قِيَا
أنْتُمْ	قُوْا
أنْتِ	قِيْ
أنْتُنَّ	قِيْنَ

مثال قرآنی:

رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (پروردگارا! در دنیا به ما نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی، و ما را از عذاب آتش حفظ کن.)

نمونه های فعل امر در باب های ثلاثی مزید

در زبان عربی، علاوه بر ثلاثی مجرد (افعالی با سه حرف اصلی)، افعالی نیز وجود دارند که با اضافه شدن یک یا چند حرف به ریشه اصلی، معانی جدیدی پیدا می کنند و به آن ها ثلاثی مزید گفته می شود. این افعال در باب های مختلفی دسته بندی می شوند که هر باب، وزن و معنای خاص خود را دارد. ساخت فعل امر در این باب ها، مسیری متفاوت از ثلاثی مجرد را دنبال می کند و درک آن ها، گام مهمی در تسلط بر زبان عربی است.

۱. باب إفعال (أَفْعَلَ)

این باب معمولاً برای تبدیل فعل لازم به متعدی یا بیان سببیت به کار می رود. ساخت فعل امر در این باب با وزن «أفْعِلْ» آغاز می شود. برای مثال، فعل أَحْضَرَ (حاضر کرد، آورد):

صیغه	أَحْضَرَ (حاضر کرد)	ترجمه فارسی
أنتَ	أَحْضِرْ	حاضر کن / بیاور
أنْتُما	أَحْضِرَا	حاضر کنید (دو نفر) / بیاورید
أنْتُمْ	أَحْضِرُوْا	حاضر کنید (چند نفر) / بیاورید
أنْتِ	أَحْضِرِي	حاضر کن (تو زن) / بیاور
أنْتُنَّ	أَحْضِرْنَ	حاضر کنید (چند زن) / بیاورید

مثال کاربردی: أَحْضِرْ كُتُبَكَ! (کتاب هایت را بیاور!)

۲. باب تفعیل (فَعَّلَ)

این باب اغلب برای تکثیر معنا، شدت عمل یا تبدیل به کار می رود. فعل امر در این باب بر وزن «فَعِّلْ» است. برای مثال، فعل عَلَّمَ (یاد داد، آموزش داد):

صیغه	عَلَّمَ (یاد داد)	ترجمه فارسی
أنتَ	عَلِّمْ	یاد بده / آموزش بده
أنْتُما	عَلِّمَا	یاد بدهید (دو نفر) / آموزش بدهید
أنْتُمْ	عَلِّمُوْا	یاد بدهید (چند نفر) / آموزش بدهید
أنْتِ	عَلِّمِي	یاد بده (تو زن) / آموزش بده
أنْتُنَّ	عَلِّمْنَ	یاد بدهید (چند زن) / آموزش بدهید

مثال کاربردی: عَلِّمُوا أَوْلَادَكُمْ! (به فرزندانتان آموزش دهید!)

۳. باب مفاعله (فَاعَلَ)

این باب غالباً برای بیان مشارکت یا تبادل عمل بین دو طرف به کار می رود. فعل امر آن بر وزن «فَاعِلْ» است. برای مثال، فعل شَارَکَ (شرکت کرد، همکاری کرد):

صیغه	شَارَکَ (شرکت کرد)	ترجمه فارسی
أنتَ	شَارِكْ	شرکت کن / همکاری کن
أنْتُما	شَارِكَا	شرکت کنید (دو نفر) / همکاری کنید
أنْتُمْ	شَارِكُوْا	شرکت کنید (چند نفر) / همکاری کنید
أنْتِ	شَارِكِي	شرکت کن (تو زن) / همکاری کن
أنْتُنَّ	شَارِكْنَ	شرکت کنید (چند زن) / همکاری کنید

مثال کاربردی: شَارِكُوا فِي الْأَعْمَالِ الْخَيْرِيَّةِ! (در کارهای خیر شرکت کنید!)

۴. باب انفعال (اِنْفَعَلَ)

این باب اغلب برای بیان مطاوعه (پذیرش اثر فعل) یا حالت انفعالی به کار می رود و از افعال لازم ساخته می شود. فعل امر آن بر وزن «اِنْفَعِلْ» است. برای مثال، فعل اِنْصَرَفَ (منصرف شد، برگشت):

صیغه	اِنْصَرَفَ (منصرف شد)	ترجمه فارسی
أنتَ	اِنْصَرِفْ	منصرف شو / برگرد
أنْتُما	اِنْصَرِفَا	منصرف شوید (دو نفر) / برگردید
أنْتُمْ	اِنْصَرِفُوْا	منصرف شوید (چند نفر) / برگردید
أنْتِ	اِنْصَرِفِي	منصرف شو (تو زن) / برگرد
أنْتُنَّ	اِنْصَرِفْنَ	منصرف شوید (چند زن) / برگردید

مثال کاربردی: اِنْصَرِفُوا مِنَ الْمَكَانِ! (از این مکان برگردید!)

۵. باب تفعّل (تَفَعَّلَ)

این باب نیز برای مطاوعه، پذیرش اثر فعل، یا به معنای تدریج و تکلف به کار می رود. فعل امر آن بر وزن «تَفَعَّلْ» است. برای مثال، فعل تَعَلَّمَ (یاد گرفت):

صیغه	تَعَلَّمَ (یاد گرفت)	ترجمه فارسی
أنتَ	تَعَلَّمْ	یاد بگیر
أنْتُما	تَعَلَّمَا	یاد بگیرید (دو نفر)
أنْتُمْ	تَعَلَّمُوْا	یاد بگیرید (چند نفر)
أنْتِ	تَعَلَّمِي	یاد بگیر (تو زن)
أنْتُنَّ	تَعَلَّمْنَ	یاد بگیرید (چند زن)

مثال کاربردی: تَذَكَّرْ قَوْلَ اللَّهِ! (سخن خداوند را به یاد بیاور!)

۶. باب افتعال (اِفْتَعَلَ)

این باب نیز برای مطاوعه، اتخاذ چیزی یا معنای جدیت در انجام کار به کار می رود. فعل امر آن بر وزن «اِفْتَعِلْ» است. برای مثال، فعل اِجْتَمَعَ (جمع شد، گرد آمد):

صیغه	اِجْتَمَعَ (جمع شد)	ترجمه فارسی
أنتَ	اِجْتَمِعْ	جمع شو / گرد بیا
أنْتُما	اِجْتَمِعَا	جمع شوید (دو نفر) / گرد بیایید
أنْتُمْ	اِجْتَمِعُوْا	جمع شوید (چند نفر) / گرد بیایید
أنْتِ	اِجْتَمِعِي	جمع شو (تو زن) / گرد بیا
أنْتُنَّ	اِجْتَمِعْنَ	جمع شوید (چند زن) / گرد بیایید

مثال کاربردی: اِنْتَظِرُوا الْبَاصَ! (منتظر اتوبوس باشید!)

۷. باب استفعال (اِسْتَفْعَلَ)

این باب اغلب برای طلب و درخواست انجام کاری یا تبدیل شدن به حالتی خاص به کار می رود. فعل امر آن بر وزن «اِسْتَفْعِلْ» است. برای مثال، فعل اِسْتَغْفَرَ (طلب آمرزش کرد):

صیغه	اِسْتَغْفَرَ (طلب آمرزش کرد)	ترجمه فارسی
أنتَ	اِسْتَغْفِرْ	طلب آمرزش کن
أنْتُما	اِسْتَغْفِرَا	طلب آمرزش کنید (دو نفر)
أنْتُمْ	اِسْتَغْفِرُوْا	طلب آمرزش کنید (چند نفر)
أنْتِ	اِسْتَغْفِرِي	طلب آمرزش کن (تو زن)
أنْتُنَّ	اِسْتَغْفِرْنَ	طلب آمرزش کنید (چند زن)

مثال کاربردی: اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ! (از پروردگارتان طلب آمرزش کنید!)

تفاوت فعل امر و فعل نهی (امر منفی) + نمونه ها

در مسیر یادگیری فعل امر، یکی از چالش های اصلی، تمایز قائل شدن بین امر (دستور به انجام کاری) و نهی (منع از انجام کاری) است. هرچند هر دو نوعی از فرمان را بیان می کنند، اما ساختار و معنای آن ها کاملاً متفاوت است. درک این تفاوت، خواننده را قادر می سازد تا هم در ترجمه و هم در تولید جملات، دقت بیشتری به خرج دهد و از سوءتفاهم ها جلوگیری کند. فعل نهی، در واقع، نوعی «امر منفی» است که با افزودن حرف «لا» (لای ناهیه) به ابتدای فعل مضارع شکل می گیرد و انتهای فعل را مجزوم می کند.

مقایسه ای کوتاه میان فعل امر و نهی برای فعل كَتَبَ (نوشت) می تواند این تفاوت را روشن تر سازد:

صیغه	فعل امر (امر به نوشتن)	فعل نهی (نهی از نوشتن)
مفرد مذکر (أنتَ)	اُكْتُبْ (بنویس)	لَا تَكْتُبْ (ننویس)
مثنی مذکر (أنْتُما)	اُكْتُبا (بنویسید)	لَا تَكْتُبَا (ننویسید)
جمع مذکر (أنْتُمْ)	اُكْتُبُوْا (بنویسید)	لَا تَكْتُبُوا (ننویسید)
مفرد مؤنث (أنْتِ)	اُكْتُبِي (بنویس)	لَا تَكْتُبِي (ننویس)
مثنی مؤنث (أنْتُما)	اُكْتُبا (بنویسید)	لَا تَكْتُبَا (ننویسید)
جمع مؤنث (أنْتُنَّ)	اُكْتُبْنَ (بنویسید)	لَا تَكْتُبْنَ (ننویسید)

مثال های کاربردی از قرآن کریم که تفاوت امر و نهی را نشان می دهند:

قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ (بگو: به خدا ایمان آوردیم.)

لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا (غمگین مباش، زیرا خدا با ماست.)

همان طور که مشاهده می شود، فعل امر (اُكْتُبْ) به انجام کاری فرمان می دهد، در حالی که فعل نهی (لَا تَكْتُبْ) از انجام آن منع می کند. این تمایز معنایی در کنار تفاوت ساختاری (حضور «لا» در ابتدای فعل نهی) ابزاری قدرتمند برای درک دقیق تر متون عربی به دست می دهد.

نکات تکمیلی و افعال امر پرکاربرد

پس از طی این مسیر پربار در دنیای فعل امر، اکنون زمان آن است که به نکات ظریفی پرداخته شود که درک و کاربرد این افعال را به اوج خود می رساند. این نکات، مانند راهنمای نهایی در این سفر آموزشی، به خواننده کمک می کنند تا با اطمینان بیشتری در متون عربی حرکت کند و با تکیه بر تجربه کسب شده، فعل امر را به سرعت تشخیص دهد و به درستی به کار برد.

1. افعال امر پرکاربرد: برخی افعال امر در مکالمات روزمره و متون عربی بسیار رایج هستند و شناخت آن ها سرعت درک و واکنش را افزایش می دهد. از جمله این افعال می توان به موارد زیر اشاره کرد:
   • «هاتِ»: بیاور (برای مفرد مذکر) – این فعل امر، از ریشه أَتَى (آمد) و با ساختاری متفاوت از قواعد عمومی به کار می رود.
   • «تَعَالَ»: بیا (برای مفرد مذکر) – از ریشه عَلَا (بالا رفت) و در این کاربرد، معنای آمدن می دهد.
   • «خُذْ»: بگیر (برای مفرد مذکر) – همان طور که پیش تر دیدیم، از فعل مهموز الفاء أَخَذَ ساخته شده است.
   • «اِذْهَبْ»: برو (برای مفرد مذکر) – از فعل سالم ذَهَبَ.
   • «قُلْ»: بگو (برای مفرد مذکر) – از فعل اجوف قَالَ.
   • «كُنْ»: باش (برای مفرد مذکر) – از فعل اجوف كَانَ.

   تسلط بر این افعال پرکاربرد، گام مهمی در کسب تجربه عملی در زبان عربی محسوب می شود.

2. نکات مهم در اعراب و ترجمه افعال امر:
   • مبنی بودن فعل امر: فعل امر در زبان عربی، همواره مبنی است. این بدان معناست که حرکت پایانی آن تحت تأثیر عوامل نحوی تغییر نمی کند. بنای آن می تواند بر سکون، حذف نون، حذف حرف عله و یا فتح (در صورت اتصال به نون تأکید) باشد. این ویژگی، آن را از فعل مضارع متمایز می کند.
   • فعل امر و فاعل آن: فاعل فعل امر معمولاً ضمیر مستتر است، اما گاهی به صورت ضمیر بارز (مانند واو در اِذْهَبُوا) یا حتی اسم ظاهر می گردد.
   • ترجمه صحیح: در ترجمه فعل امر به فارسی، باید به صیغه آن دقت کرد. مثلاً اِذْهَبْ (تو برو)، اِذْهَبَا (شما دو نفر بروید)، اِذْهَبُوا (شما چند نفر بروید). همچنین برای امر غیرمستقیم، از واژگانی مانند باید یا لازم است استفاده می شود.
3. ترفندهای تشخیص سریع فعل امر در متون:
   • شروع با همزه وصل (اِ / اُ) یا بدون آن: بسیاری از افعال امر حاضر با همزه وصل آغاز می شوند. اگر فعل با همزه وصل شروع شد و حرف پایانی آن مجزوم بود، احتمالاً فعل امر است.
   • حذف نون: اگر فعلی را دیدید که در صیغه های مثنی و جمع مذکر و مفرد مؤنث، نون انتهایی اش حذف شده، اما حرف مضارعه در ابتدای آن وجود ندارد، به احتمال زیاد فعل امر حاضر است.
   • حذف حرف عله در پایان: در افعال ناقص و لفیف، حذف حرف عله انتهایی در صیغه های مفرد مذکر امر، نشانه ای قوی برای تشخیص فعل امر است.
   • حضور لِ در ابتدای فعل مضارع مجزوم: اگر فعل مضارعی را مشاهده کردید که با لِ آغاز شده و مجزوم است، قطعاً فعل امر غایب یا متکلم است.
   • بررسی معنایی: در نهایت، قوی ترین ابزار تشخیص، توجه به معنای فعل در جمله است. اگر فعل بیانگر دستور، درخواست یا توصیه ای باشد، حتی با وجود شباهت ظاهری به سایر افعال، احتمال امر بودن آن بالاست.

با تمرین مستمر و به کارگیری این نکات، هر خواننده ای می تواند به یک متخصص در تشخیص و کاربرد فعل امر در زبان عربی تبدیل شود. این تجربه، نه تنها مهارت های زبانی را ارتقا می دهد، بلکه درک عمیق تری از پیام های پنهان در متون عربی را نیز میسر می سازد.

تمرین ها

برای تثبیت یادگیری و ارزیابی درک خود از مباحث مطرح شده درباره فعل امر عربی، تمرین های زیر را انجام دهید. این تمرین ها به خواننده کمک می کنند تا قواعد آموخته شده را در عمل به کار گیرد و با چالش های ساخت و تشخیص افعال امر مواجه شود. این تجربه عملی، دانش تئوری را به مهارتی پایدار تبدیل خواهد کرد.

تمرین اول: تبدیل افعال مضارع به فعل امر مناسب

افعال مضارع داده شده را به فعل امر مناسب (امر حاضر یا امر غایب) تبدیل کرده و ترجمه کنید. به صیغه و نوع فعل (صحیح، معتل، ثلاثی مزید) دقت کنید. همانند نمونه، جواب را ارائه دهید.

نمونه:

تَجْلِسُونَ (می نشینید)

جواب: اجْلِسُوا (بنشینید)

1. تَكْتُبِينَ (می نویسی – تو زن)

جواب: اُكْتُبِي (بنویس)

2. يَذْهَبُ (می رود – او مرد)

جواب: لِيَذْهَبْ (باید برود)

3. تُسَاعِدَانِ (کمک می کنید – شما دو نفر)

جواب: سَاعِدَا (کمک کنید)

4. يَدْعُو (دعا می کند – او مرد)

جواب: لِيَدْعُ (باید دعا کند)

5. تَسْتَغْفِرُونَ (طلب آمرزش می کنید – شما مردان)

جواب: اِسْتَغْفِرُوْا (طلب آمرزش کنید)

6. تَرْمُونَ (پرتاب می کنید – شما مردان)

جواب: اِرْمُوْا (پرتاب کنید)

7. تَعْلَمُونَ (می دانید – شما مردان)

جواب: اِعْلَمُوْا (بدانید)

8. تَبِيعِينَ (می فروشی – تو زن)

جواب: بِيعِي (بفروش)

9. تَنَاصَرُونَ (یکدیگر را یاری می کنید – شما مردان) – باب تفاعل

جواب: تَنَاصَرُوا (یکدیگر را یاری کنید)

10. تَقِفُون (می ایستید – شما مردان)

جواب: قِفُوا (بایستید)

تمرین دوم: تشخیص افعال امر در جملات داده شده و ترجمه آن ها

افعال امر را در جملات زیر تشخیص داده و آن ها را به همراه ترجمه فارسی فعل امر مشخص کنید.

1. يا أيها الناس، اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ.

فعل امر: اعْبُدُوا (بپرستید)

2. قُلْ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ؟

فعل امر: قُلْ (بگو)

3. اِصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ.

فعل امر: اِصْبِرْ (صبر کن)

4. فَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا.

فعل امر: اصْطَبِرْ (شکیبا باش)

5. لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ.

فعل امر: لِيَقْضِ (باید قضاوت کند / باید بمیراند)

6. أَحْسِنُوا إِلَى الْوَالِدَيْنِ.

فعل امر: أَحْسِنُوا (نیکی کنید)

7. يا مريم كُلِي وَاشْرَبِي.

فعل امر: كُلِي (بخور)

8. اِسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ.

فعل امر: اِسْتَقِمْ (استقامت کن)

9. عِدْ إِلَى بَيْتِكَ الآنَ.

فعل امر: عِدْ (برگرد)

10. زَوِّجُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ.

فعل امر: زَوِّجُوا (ازدواج دهید)

نتیجه گیری

در این سفر آموزشی، خواننده همراه با ما به کاوش در اعماق فعل امر عربی پرداخت. این گشت و گذار نه تنها شامل تعاریف و قواعد پایه بود، بلکه جزئیات دقیق ساخت فعل امر برای انواع افعال صحیح (سالم، مهموز، مضاعف) و معتل (مثال، اجوف، ناقص، لفیف) را نیز پوشش داد. همچنین، با پیچیدگی های فعل امر در باب های ثلاثی مزید آشنا شدیم و تفاوت های آن با فعل نهی را بررسی کردیم. هدف اصلی این مقاله، ارائه یک مرجع جامع و کاربردی بود که با مثال های متعدد و دسته بندی شده، هر دانش آموز یا زبان آموزی بتواند گام به گام، این بخش حیاتی از صرف افعال عربی را درک کند و در کاربرد عملی آن توانمند شود. تسلط بر فعل امر، نه تنها دروازه ای برای فهم عمیق تر متون قرآنی و ادبی است، بلکه مهارت های مکالمه و نگارش را نیز به طرز چشمگیری ارتقا می بخشد و به خواننده تجربه ای غنی از زبان عربی می بخشد. توصیه می شود برای تثبیت این یادگیری، به مرور و تمرین مستمر ادامه دهید تا این دانش نظری، به مهارتی ناخودآگاه تبدیل گردد.