رسول سلیمی: مسئولیت حمله تروریستی ۲۲ مارس۲۰۲۴ در سالن کنسرتی در نزدیکی مسکو که توسط داعش خراسان و مستقر در افغانستان صورت گرفت، روابط روسیه و تاجیکستان را به دلیل آنچه شناسایی اکثر مظنونان با تابعیت تاجیکستان عنوان شد، دستخوش تنش کرد. موضوعی که حکایت از آن داشت که رادیکالیسم مذهبی در فقیرترین کشور منطقه یعنی تاجیکستان، حاد شده است. در آغاز ماه مارس میلادی امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان اذعان کرد که در سه سال گذشته، بیست و چهار تاجیک حملات تروریستی را در ده کشور انجام داده یا برنامه ریزی کرده اند این در حالی است که کل جمعیت این کشور تنها ۱۰ میلیون نفر است.
چه آنکه دلایل این رادیکالیزه‌شدن بر کسی پوشیده نیست. تاجیکستان تنها کشور در آسیای مرکزی است که از طریق یک جنگ داخلی (۱۹۹۲-۱۹۹۷) به وضعیت کنونی رسیده است. برخی براوردها شمار کشته شدگان این جنگ را تا ۱۰۰ هزار نفر تخمین می‌زنند. وضعیت اجتماعی و اقتصادی در تاجیکستان نیز یکی از بدترین شرایط در اسیای مرکزی است و این کشور از نظر تولید ناخالص داخلی در کنار کشور هائیتی و در رتبه ۱۶۲ در جهان قرار دارد. حدود ۷۰ درصد از تاجیک‌ها در مناطق روستایی زندگی می‌کنند و تبعیض بین گروه‌های سنی و جنسیتی در این کشور برجسته است.
دلایل عضوگیری داعش از تاجیکستان
از سوی دیگر در عصر دیجیتالی‌شدن و شفافیت جهانی، فقر و نابرابری و احساس بی‌عدالتی، نظام سیاسی این کشور را به سمت اقتدارگرایی پیش برده و رادیکالیسم را به انگیزه‌ای برای مخالفان نظام سیاسی برای به‌دست‌آوردن عدالت تبدیل کرده است. ازاین‌رو گروه‌های تروریستی بین‌المللی مدت‌هاست که به تاجیکستان به‌عنوان یک زمین حاصلخیز برای استخدام سربازان تندرو می‌نگرند. به همین دلیل رسانه‌های وابسته به داعش خراسان محتوای بیشتری را به زبان تاجیکی تولید می‌کنند. آنها مطالب مذهبی و رساله‌های سیاسی منتشر می‌کنند که رئیس‌جمهور تاجیکستان را به‌خاطر نزدیکی بیش از حد به روسیه به اقتدارگرایی و مذهبی نبودن مورد انتقاد قرار می‌دهد.
تمام این فعالیت‌ها موجب شده تا داعش چندین حمله تروریستی را در تاجیکستان سازماندهی کند. در سال ۲۰۱۹ ده‌ها جنگجو از افغانستان وارد تاجیکستان شدند و به یک پاسگاه مرزی در مرز با ازبکستان حمله کردند. سال پیش از آن، داعش مسئولیت کشتن گروهی از دوچرخه سواران غربی در کوه‌های تاجیک را بر عهده گرفت. داعش همچنین پشت دو شورش زندان در تاجیکستان بوده که منجر به مرگ ده‌ها زندانی و نگهبان شده است.
همچنین تعداد فزاینده‌ای از حملات تروریستی داعش در خارج از کشور توسط تاجیک‌ها انجام شده است. در آغاز سال ۲۰۲۴ جدید میلادی دو بمب گذار انتحاری تاجیک، عملیات انتحاری در کرمان را سازماندهی کردند. حملات تروریستی توسط تاجیک‌ها در افغانستان نیز تداوم داشته و تلاش‌های ناموفقی نیز در المان و ترکیه صورت گرفته است.
در این میان آنچه اهمیت دارد این نکته است که حتی افسران امنیتی تاجیک به داعش پیوسته‌اند. گل مراد خالیموف، فرمانده پلیس ضدشورش تاجیکستان در سال ۲۰۱۵ وفاداری خود را به داعش اعلام کرد. خلیموف نه‌تنها با دستگاه امنیتی تاجیک آشنا بود، بلکه در ایالات متحده و روسیه نیز آموزش‌دیده بود. او در سال ۲۰۲۰ در سوریه کشته شده است.
فشار بر مهاجران آسیای مرکزی بیشتر می‌شود
مقامات تاجیک به‌خوبی می‌دانند که نمی‌توانند به‌تنهایی با این مشکل مقابله کنند، بنابراین در مورد مسائل امنیتی با مجموعه‌ای از کشورهای دیگر همکاری می‌کنند. همکاری با روسیه هم دوجانبه است (تاجیکستان میزبان بزرگ‌ترین پایگاه نظامی خارجی روسیه است) و هم از طریق سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری مسکو و چین به تاجیکستان کمک می‌شود تا پایگاه‌های پلیس در مرز با افغانستان بسازد. ایالات متحده نیز به امنیت مرزی این کشور کمک می‌کند. هند نیز یک فرودگاه اجاره کرده و ایران هم در حال باز کردن یک خط مونتاژ هواپیماهای بدون سرنشین در این کشور است.
بااین‌حال، این اقدامات برای جلوگیری از افراط‌گرایی جامعه تاجیک بسیار کم است. دوشنبه نتوانسته است چیزی جز سرکوب شدید را بر افراط‌گرایان اعمال کند. ازاین‌رو با وجود تعداد بالای تلفات، حمله به سالن کنسرت شهر کروکوس روسیه بعید است که نحوه مقابله مسکو یا دوشنبه با گروه‌هایی مانند داعش را تغییر دهد.
در چنین شرایطی پیش‌بینی می‌شود که جامعه روسیه اقدامات سخت‌تری را دنبال کند. بر اساس نظرسنجی‌های مرکز مستقل لوادا، درصد روس‌هایی که از محدودیت‌های مهاجرت حمایت می‌کنند از ۵۷ درصد در سال ۲۰۱۷ به ۶۸ درصد در سال ۲۰۲۱ افزایش‌یافته است. بیست و شش درصد به‌هیچ‌وجه اجازه ورود مهاجران از آسیای مرکزی به روسیه را نمی‌دهند.
از سوی دیگر مهاجران کارگر آسیای مرکزی در روسیه پس از گزارش‌هایی در مورد دخالت تاجیک‌ها در حمله به سالن کنسرت با واکنش شدید روبرو شده‌اند. ویدئوهای فاش شده از افسران امنیتی روسیه که تاجیک‌های دستگیر شده در ارتباط با این حمله را بازجویی می‌کردند و نمایش عمومی میزان جراحات این مردان هنگام محاکمه، بی‌رحمی عمومی نسبت به کسانی که از آسیای مرکزی در روسیه هستند را توجیه‌پذیر کرده است. ازاین‌رو سفارت تاجیکستان در روسیه به شهروندان خود گفته که در خانه بمانند و سفارت قرقیزستان نیز در حال حاضر به اتباع خود توصیه می‌کند که به روسیه سفر نکنند.
روابط روسیه و تاجیکستان متحول خواهد شد؟
درعین‌حال، بعید است که این حمله تروریستی روابط نزدیک مسکو و دوشنبه را تغییر دهد. روسیه در حال حاضر با کمبود شدید نیروی کار مواجه است و به‌سختی می‌تواند منبع باقی‌مانده نیروی کار ارزان را به خطر بیندازد. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در سخنرانی پس از حمله خود به گزارش‌هایی مبنی بر اینکه مظنونان تاجیک هستند، پاسخ داد و اظهار داشت که تروریست‌ها “ملیت ندارند.” تاکنون او بیشتر مشتاق به تمرکز بر ادعاها در مورد دخالت اوکراین در این حمله بوده است تا اینکه بخواهد نقش تاجیکستان را برجسته سازی کند چه آنکه دو رئیس‌جمهور روسیه و تاجیکستان همچنین متعهد شدند که روابط امنیتی را عمیق‌تر کنند. با این‌حال آیا رژیم‌های اقتدارگرا خواهند توانست از تولید رادیکالیسم درون خود پیشگیری کنند؟
۳۱۱۲۱۳