آیا کودک شما در مدرسه مشکل دارد؟ آیا از خواندن با صدای بلند، نوشتن مقاله یا سر و کله زدن با ریاضیات می‌ترسد؟ در این مطلب نحوه شناخت انواع مختلف اختلالات یادگیری و علائم آنها را توضیح می‌دهیم. کودکان دارای اختلالات یادگیری معمولاً دارای هوش نرمال یا بالاتر از متوسط هستند اما با برخی از انواع یادگیری مشکل دارند. در این مطلب یا اختلالات یادگیری کودک، علل ایجاد اختلالات یادگیری در کودکان و این‌که شایع‌ترین اختلالات یادگیری چیست و چگونه می‌توان آنها را تشخیص داد، آشنا شوید.
اختلالات یادگیری چیست؟
ناتوانی‌های یادگیری یا اختلالات یادگیری، اصطلاحی مادر برای طیف گسترده‌ای از مشکلات یادگیری است. ناتوانی یادگیری ارتباطی با هوش یا انگیزه ندارد. کودکان دارای اختلال یادگیری تنبل یا خنگ نیستند. در حقیقت، اکثر آنها به اندازه بقیه باهوش هستند. فقط سیم‌کشی مغز آنها متفاوت است. این تفاوت بر نحوه دریافت و پردازش اطلاعات توسط آنها تأثیر می‌گذارد.
به زبان ساده، کودکان و بزرگسالان دارای اختلال یادگیری چیزها را متفاوت می‌بینند، می‌شنوند و درک می‌کنند. این مسئله باعث ایجاد مشکل در یادگیری اطلاعات و مهارت‌های جدید و استفاده از آنها می‌شود. متداول‌ترین انواع اختلالات یادگیری شامل مشکلات خواندن، نوشتن، ریاضیات، استدلال، شنوایی و گفتار هستند. خرید لباس سفید برفی طراحی بسیار فانتزی و کاملا کودکانه ای دارد؛ به همین علت جزء نمونه های پرفروش بازار می باشد
با این‌که هر بچه‌ای هرازگاهی در انجام تکالیف شب مشکل دارد، اگر یک حوزه خاص از یادگیری به‌طور مداوم مشکل‌ساز شود، می‌تواند نشان‌دهنده نوعی اختلال یادگیری باشد.
کودکان دارای ناتوانی در یادگیری می‌توانند به موفقیت دست یابند.
مواجهه با این احتمال که کودک شما نوعی اختلال یادگیری دارد، بسیار دشوار است. هیچ پدر و مادری نمی‌خواهند رنج فرزند خود را ببینند. ممکن است از خود بپرسید این اختلالات چه تأثیری بر آینده و تحصیل فرزند شما می‌گذارند. شاید نگران باشید که به‌خاطر مشکلات یادگیری به فرزند شما برچسب «کندذهن» بزنند یا او را به کلاسی ضعیف‌تر بفرستند.
اما نکته مهمی که باید به خاطر بسپارید این است که اکثر کودکان دارای ناتوانی در یادگیری دقیقاً مانند بقیه باهوش هستند. فقط باید نوع آموزش آنها متناسب با سبک‌های یادگیری مخصوص آنها باشد. با اطلاعات بیشتر درمورد کلیات ناتوانی‌های یادگیری و به‌طور ویژه مشکلات یادگیری فرزند خود، می‌توانید به زمینه‌سازی موفقیت آنها در مدرسه و خارج از مدرسه کمک کنید.
علائم و نشانه‌های اختلالات و ناتوانی‌های یادگیری
اگر فکر می‌کنید برای درمان اختلالات یادگیری فرزند خود به کمک نیاز دارید، بلافاصله به متخصص مراجعه کنید. هرچه زودتر اقدام کنید، شانس فرزندتان برای دستیابی به پتانسیل کاملش بیشتر می‌شود.
اختلالات یادگیری از یک کودک به کودک دیگر بسیار متفاوت می‌باشند. ممکن است یک کودک با خواندن و هجی کلمات مشکل داشته باشد، درحالی‌که کودک دیگر عاشق کتاب باشد اما نتواند ریاضی را درک کند. کودک دیگری ممکن است در درک صحبت دیگران یا برقراری ارتباط با صدای بلند مشکل داشته باشد. مشکلات بسیار متفاوت هستند، اما همه آنها اختلالات یادگیری می‌باشند.
شناسایی ناتوانی‌های یادگیری همیشه آسان نیست. به‌دلیل تنوع گسترده، هیچ علامت یا نشانه‌ای وجود ندارد که بتوانید آن را اثبات قطعی برای یک مشکل بدانید. بااین‌حال در سنین مختلف، برخی از علائم هشداردهنده بیشتر شایع هستند. اگر از آنها آگاهی داشته باشید، می‌توانید یک اختلال یادگیری را سریع‌تر تشخیص دهید و خیلی زود گام‌هایی برای کمک به کودک خود بردارید.
در ادامه به توضیح علائم و نشانه‌های شایع اختلالات یادگیری در سنین مختلف می‌پردازیم. به یاد داشته باشید کودکانی که دارای اختلالات یادگیری نیستند نیز ممکن است بعضی از این مشکلات را در زمان‌های مختلف تجربه کنند. اگر مشکل مداومی در توانایی فرزندتان برای تسلط بر مهارت‌های خاص مشاهده کردید، باید نگران شوید.
علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری: سنین پیش‌دبستانی
علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری در سنین پیش‌دبستانی شامل موارد زیر هستند:
- مشکلات تلفظ کلمات
- مشکل در یافتن کلمه مناسب
- مشکل در ریتم و قافیه
- مشکل در یادگیری الفبا، اعداد، رنگ‌ها، اشکال، روزهای هفته
- مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها یا روال‌های روتین یادگیری
- مشکل در کنترل ماژیک، مداد و قیچی یا رنگ‌آمیزی درون خطوط
- مشکل با دکمه‌ها، زیپ‌ها و بستن بند کفش
علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری: سنین 5-9 سالگی
کودک مبتلا به اختلالات یادگیری در سنین 5-9 سالگی ممکن است علائم زیر را از خود بروز دهد:
- مشکل در یادگیری ارتباط بین حروف و صداها
- ناتوانی در ترکیب صداها برای ساخت کلمات
- گیج شدن هنگام خواندن کلمات ساده
- کندی در یادگیری مهارت‌های جدید
- اشتباه در املای کلمات به‌طور مداوم و خطاهای همیشگی
- مشکل در یادگیری مفاهیم پایه ریاضی
- مشکل در گفتن زمان و به خاطر سپردن توالی‌ها
علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری: سنین 10-13سالگی
علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری در کودکان 10-13ساله شامل موارد زیر هستند:
- مشکل در درک مطلب یا مهارت ریاضی
- مشکل در سؤالات تشریحی و مسئله‌های واژگان
- عدم علاقه به خواندن، نوشتن و پرهیز از خواندن با صدای بلند
- دست‌خط بد
- مهارت‌های انضباطی ضعیف (اتاق خواب، مشق شب و میز کار نامنظم و نامرتب هستند)
- مشکل در بحث‌های کلاسی و بیان افکار با صدای بلند
- نوشتن یک کلمه در یک متن با املای متفاوت
عوامل تأثیرگذار بر بروز اختلالات یادگیری
مواردی که باعث بروز اختلالات یادگیری می‌شوند عبارت‌اند از:
- سابقه خانوادگی و ژنتیک: اگر یکی از خویشاوندان خونی مانند والدین مبتلا به اختلال یادگیری باشد، احتمال ابتلای کودک نیز به این اختلال افزایش می‌یابد.
- خطرات دوران بارداری و نوزادی: اختلالات یادگیری با رشد ضعیف جنین در رحم و قرار گرفتن در معرض الکل یا مواد مخدر در دوران بارداری، زایمان زودرس و وزن بسیار کم نوزاد هنگام تولد مرتبط هستند.
- آسیب روانی: آسیب روانی می‌تواند شامل تجربه‌ای استرس‌زا یا سوء‌استفاده عاطفی در دروان کودکی باشد. این آسیب بر نحوه رشد مغز تأثیر می‌گذارد و خطر ابتلا به اختلالات یادگیری را افزایش می‌دهد.
- ضربه جسمی: آسیب‌های سر یا بیماری‌های سیستم عصبی ممکن است در ایجاد اختلالات یادگیری نقش داشته باشند.
عوامل ایجاد اختلالات یادگیری
عوامل محیطی
محیط همواره یکی از فاکتورهای تاثیرگذار بر روی ضعیت سلامتی فرد است. تولد زودرس کودک، وزن کم هنگام تولد، تغذیه ناسالم یا نامناسب (مثل وجود مسمومیت با سرب)، پرورش در محیط با استرس و اضطراب، کم رنگ بودن رابطه عاطفی مادر و پدر با فرزند، عدم توجه مربی یا معلم به فرزند می توانند زمینه ساز ناهنجاری های رفتاری به شکل اختلال در عملکرد یادگیری در کودک باشند. کودکان قدرت تخیل بسیار بالایی دارند و دوست دارند که لباس زیبای خفته و حرکات خود را شبیه شخصیت های کارتونی مورد علاقه شان در بیاورند.
عوامل فیزیولوژیکی
هنگام بررسی علل فیزیولوژیکی مشکلات یادگیری، حتما باید احتمال وجود نقایص بینایی، شنوایی و یا ناهنجاری های رفتاری در کودک را در نظر گرفت. اختلالات متابولیکی، آسیب به سر یا جمجمه که مغز و سیستم عصبی کودک را تحت تاثیر قرار داده است، عوامل بیوشیمیایی مانند هیپوگلیسمی و کم کاری تیروئید، و بسیاری از عوامل دیگر از علل ابتلای کودک به ناهنجاری های یادگیری هستند که با معاینه توسط متخصص و انجام آزمایش مشخص می شود.
عوامل ژنتیکی
اطلاعات ژنتیکی هر فرد، ماده ژنتیکی است که هر فرد از والدین خود به ارث می برد. این ماده ژنتیکی اطلاعات کل بدن ما از جمله صفات فیزیکی (رنگ چشم، قد، وزن و …)، روحیات اخلاقی ما (هوش، توانایی حل مسئله، همدلی و …)، و همچنین اطلاعات مربوط به سلامت و نحوه عملکرد اجزای بدن ما با یکدیگر را کد می کند. این اطلاعات در هر فرد منحصر به خودش می باشد و تفاوت های افراد روی کره زمین به دلیل تفاوت کدهای ژنتیکی آنهاست.
اطلاعات مربوط به پیام رسانی سیستم عصبی و یادگیری و حافظه نیز توسط محتوای ژنتیکی هر فرد تعیین می شود. حالت های مختلفی از بیماری ها و ناهنجاری های ژنتیکی وجود دارد که از علائم آن اختلال در یادگیری به خصوص در سنین پایین است. مطالعات ثابت کرده است که این اختلالات هر چه در سنین پایین تر شناسایی شوند، درمان و مدیریت آنها نیز موفقیت آمیز تر است.
در برخی از موارد والدین تمایل دارند که در بدو تولد یا حتی پیش از تولد فرزندشان از سلامت کودک اطمینان حاصل کنند، که این بررسی تنها با استفاده از نمونه بزاق فرد انجام می شود و با بررسی ژنتیکی کامل ژنوم فرد، یک گزارش جامع در مورد وضعیت سلامت جسمی و روحی و همچنین احتمال ابتلا به بیماری های خاص را فراهم می کند.
شناسایی ناتوانی های ذهنی با علم ژنتیک
مطالعات اخیر زمینه ژنتیکی بسیاری از ناتوانی های ذهنی و مشکلات در یادگیری کودکان را مشخص کرده است که با استفاده از بررسی های کروموزومی و مولکولی ژن مانند انجام کاریوتایپ یا روش های پیشرفته تر مانند آنالیز ریزآرایه به راحتی قابل شناسایی است. برخی از این ناهنجاری ها عبارتند از:
- ناتوانی های ذهنی وابسته کروموزوم X که بیشتر افراد مذکر را درگیر می کند
- بیماری های طیف اوتیسم Autistic Spectrum Disorder ASD
- سندرم کورنلیا دلانژ Cornelia de Lange Syndrome: CdLS
- سندرم چارج CHARGE Syndrome
- سندرم کابوکی Kabuki Syndrome
- سندرم موات-ویلسون Mowat-Wilson Syndrome
- سندرم پیت-هاپکینز Pitt-Hopkins Syndrome
- سندرم ویدمن-اِستِینرWiedemann-Steiner Syndrome
- سندرم ژنتیتوپاتِلار Genitopatellar Syndrome
- سندرم کافین-سیریس Coffin-Siris Syndrome
- انسفالوپاتی صرعی
پیشگیری از بروز اختلالات آموزشی و ناتوانی ذهنی در فرزند
مطالعات نشان داده است که احتمال بروز مشکلات یادگیری و ناتوانی های ذهنی در خانواده هایی با ازدواج فامیلی و درجه خویشاوندی نزدیکتر بیشتر است. همچنین در صورت وجود یک فرد مبتلا در خانواده، ریسک ابتلای فرزند بعدی نسبت به جمعیت عمومی بسیار بالاتر است. به همین دلیل مشاوره ژنتیک و انجام آزمایش های پیش از ازدواج برای جلوگیری از تولد فرزند دارای این مشکلات الزامی است.
خوشبختانه امروزه با پیشرفت های روزافزون تکنولوژی در زمینه بررسی و توالی یابی ژنوم افراد، تشخیص قطعی علت های بروز این اختلالات و پیش بینی احتمال ابتلای نسل بعد به سادگی میسر شده است. حتی در صورت ناقل بودن زوجین و بالابودن خطر مبتلا شدن فرزند، با کمک روش های تشخیصی پیش از لانه گزینی یا Preimplantation Genetic Diagnosis: PGD می توان از بروز چنین نقایصی جلوگیری نمود.
به علاوه، روش های غربالگری پیش از تولد مانند آزمایش ژنتیکی DNA جنینی یا (Non-invasive prenatal testing) و یا NIPT با اختصاصیت و حساسیت بالایی، ناهنجاری های ژنتیکی را در کودکان به روش کاملا غیرتهاجمی مورد بررسی و آنالیز قرار داده و به والدین اطمینان بالایی در مورد سلامت و صحت فرزندشان ارائه می دهد. معمولا لباس بچه گانه السا آنا در تولدها و مراسمات پوشیده می شود و مورد بسیار مناسبی برای کادوی تولد یا هر مناسبت دیگری می باشد.